Wzornictwo przemysłowe – siła napędowa europejskiej gospodarki

Wzornictwo przemysłowe jest jedną z najważniejszych gałęzi współczesnej gospodarki, która od kilkudziesięciu lat prężnie rozwija się zarówno w Polsce, jak i na terenie całej Europy. Stanowi powszechnie uznane i chętnie stosowane narzędzie rozwoju i ważny element w procesie powstawania innowacji. Nie dziwi więc fakt, że już wiele lat temu zauważono potrzebę uregulowania zasad korzystania i ochrony wzornictwa na terenie Unii Europejskiej, a ustanowienie jednolitej ochrony wzorów przemysłowych stało się jednym z najważniejszych zadań Komisji Europejskiej.

W 1991 r. Komisja Europejska podjęła działania mające na celu ujednolicenie systemu ochrony wzorów przemysłowych, czego wynikiem stała się dyrektywa 98/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawnej ochrony wzorów z 13 października 1998 r.¹ Następnie wydano rozporządzenie Rady (WE) nr 6/2002 z 12 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów wspólnotowych (dalej jako rozporządzenie 6/2002)², które obowiązuje do dzisiaj, oraz rozporządzenie Komisji (WE) nr 2245/2002 z dnia 21 października 2002 r. wykonujące rozporządzenie Rady (WE) nr 6/2002 w sprawie wzorów wspólnotowych³. W ten sposób zostały uregulowane zasady korzystania i ochrony wzorów wspólnotowych.

Rozporządzenie 6/2002 wymienia dwa rodzaje wzorów wspólnotowych – zarejestrowane i niezarejestrowane. Czy różnią się od siebie wspomniane wzory? Kiedy sięgnąć po przepisy dotyczące wzorów wspólnotowych? O tym za chwilę. Na początek kilka słów na temat samego wzoru.

Wzór – definicja i cechy decydujące o przyznaniu ochrony

Zgodnie z treścią art. 3 rozporządzenia 6/2002 wzór oznacza postać całego lub części produktu, wynikającą w szczególności z cech linii, konturów, kolorystyki, kształtu, tekstury i/lub materiałów samego produktu i/lub jego ornamentację. Definicja ta jest zbliżona do definicji wzoru przemysłowego, którą można znaleźć w ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. ‒ Prawo własności przemysłowej⁴. Wzorem przemysłowym jest nowa, posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, fakturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację.

Zarówno w europejskim, jak i w polskim prawie własności przemysłowej przyjęto koncepcję otwartego katalogu cech wpływających na percepcję postaci wytworu. W art. 3 rozporządzenia 6/2002 jako przykładowe podane zostały cechy „linii, konturów, kolorystyki, kształtu, tekstury i/lub materiałów samego produktu i/lub jego ornamentację”. Wzorem wspólnotowym może być – analogicznie jak w przypadku wzorów przemysłowych – kształt, forma produktu, motywy dekoracyjne, dobór kolorów i materiałów, z których wykonany jest dany produkt, a nawet architektura i aranżacja danych przestrzeni.

Co istotne, elementy wytworu, które nie są widoczne na zewnątrz lub nie mogą być widoczne (np. części ukryte wewnątrz produktu), nie mają znaczenia dla oceny nowości i indywidualności wzoru, a tym samym nie są objęte ochroną. Podobnie cechy techniczne lub użytkowe wytworu nie mają znaczenia przy ocenie zdolności rejestracyjnej wzoru.

Ochrona wzoru na podstawie przepisów krajowych

Wzór może uzyskać ochronę prawa własności przemysłowej, gdy spełnia łącznie następujące cechy:

• stanowi „postać wytworu”,
• jest nowy,
• posiada indywidualny charakter.

Sformułowanie „postać wytworu” należy rozumieć jako wygląd przedmiotu, czyli jego zewnętrzną formę. Ochroną mogą być objęte jedynie te postaci wytworu lub jego części, które zostały mu nadane przez określone cechy czy elementy postrzegane zmysłem wzroku i przez to wywołujące określone wrażenie ogólne. Zgodnie z treścią art. 102 ust. 2 p.w.p. wytworem jest każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, obejmujący w szczególności:

• opakowanie,
• symbole graficzne,
• kroje pisma typograficznego, z wyłączeniem programów komputerowych.

Za wytwór uważa się także:

1. przedmiot składający się z wielu wymienialnych części składowych umożliwiających jego rozłożenie i ponowne złożenie (wytwór złożony);
2. wymienialną część składową wytworu złożonego, jeżeli po jej włączeniu do wytworu złożonego pozostaje ona widoczna w trakcie jego zwykłego używania, przez które rozumie się każde używanie z wyłączeniem konserwacji, obsługi lub naprawy (art. 102 ust. 3 p.w.p.). Wytwór jest nowy, jeżeli przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania prawa z rejestracji, identyczny wzór nie został udostępniony publicznie przez stosowanie, wystawianie lub ujawnienie w inny sposób (art. 103 p.w.p.).

Warunkiem uznania wzoru za nowy jest ustalenie, że nie został on udostępniony publicznie, poprzez np. stosowanie czy wystawianie. Wzoru nie uważa się za udostępniony publicznie, jeżeli nie mógł on dotrzeć do wiadomości osób zajmujących się zawodowo dziedziną, której wzór dotyczy (tzw. znawców dziedziny). Nowości wzoru przemysłowego nie szkodzi ujawnienie go osobie trzeciej, która w sposób wyraźny lub dorozumiany była zobowiązana do zachowania poufności. Co istotne, przesłankę nowości ocenia się w skali światowej. Podczas weryfikacji przesłanki nowości ocenie zostaje poddany wzór jako określona całość.

Wzór można uznać za nowy, jeśli wcześniej nie ujawniono wzoru o identycznym wyglądzie. Jeśli dwa wzory różnią się nieznacznymi szczegółami, z prawnego punktu widzenia będą uznawane za identyczne.

Wytwór posiada indywidualny charakter, jeżeli ogólne wrażenie, jakie wywołuje na zorientowanym użytkowniku, jest różne w stosunku do ogólnego wrażenia wywołanego na takiej osobie przez wzór publicznie udostępniony przed datą, według której oznacza się pierwszeństwo do uzyskania prawa z rejestracji (art. 104 p.w.p.). Wyróżnia się dwa kryteria służące do oceny indywidualnego charakteru: kryterium ogólnego wrażenia i kryterium swobody twórczej.

Ogólne wrażenie należy rozumieć jako całość wrażenia, jakie wywołuje wzór. Wytwór powinien posiadać cechy, które odróżniają go od innych podobnych wytworów dostępnych na danym rynku. Wzór przemysłowy będzie odznaczać się indywidualnością, jeżeli ogólne wrażenie, jakie wywołuje na zorientowanym użytkowniku, „różni się od ogólnego wrażenia wywołanego na nim przez wzór publicznie udostępniony już wcześniej” (art. 104 ust. 1 p.w.p.). W praktyce oznacza to, że przeciętny, świadomy konsument powinien mieć poczucie, że widzi coś świeżego, nowego, coś, czego nigdy wcześniej nie spotkał. Zakres swobody twórczej zależy natomiast od rodzaju produktu. W przypadku produktów, przy których możliwości dokonywania zmian są niewielkie, liczą się nawet małe różnice.

Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją wzorów przemysłowych (tzw. klasyfikacją lokarneńską) wzorami przemysłowymi mogą być m.in. postaci takich wytworów:

• ubrania i pasmanteria (klasa 2),
• tkaniny i materiały (klasa 5),
• meble (klasa 6),
• opakowania i pojemniki do transportu lub przenoszenia towarów (klasa 9),
• zegarki (klasa 10),
• wyroby ozdobne (klasa 11),
• instrumenty muzyczne (klasa 17),
• gry, zabawki, namioty, sprzęt sportowy (klasa 21),
• urządzenia oświetleniowe (klasa 26),
• artykuły do hodowli i pielęgnacji zwierząt (klasa 30),
• symbole graficzne, znaki (klasa 32).

Ochronie przewidzianej dla wzorów przemysłowych nie będą podlegać:

• rysunki, modele, formy, których wygląd wynika wyłącznie z ich funkcji technicznych;
• cechy postaci produktu, które muszą być koniecznie odtworzone w dokładnej formie i wymiarach, aby umożliwić produktowi mechaniczne złożenie lub połączenie z innym produktem lub umożliwić mu umieszczenie w innym produkcie, na nim lub dookoła niego, tak aby oba produkty mogły spełniać swoje funkcje;
• kolory jako takie, elementy werbalne i dźwięki, ponieważ nie stanowią one wyglądu produktu;
  • żywe organizmy i koncepcje;
  • wzory sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami – wzory przedstawiające lub promujące przemoc, dyskryminację ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, religię lub wyznanie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną nie będą podlegały ochronie.

Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego jest ograniczone czasowo – trwa maksymalnie 25 lat i jest podzielone na 5-letnie okresy ochrony, a także jest ograniczone terytorialnie – ochrona jest skuteczna tylko na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Projektant lub producent chcący ochronić swój wytwór na terenie Polski może zarejestrować go jako wzór przemysłowy w Urzędzie Patentowym RP i/lub skorzystać z ochrony prawnoautorskiej, jeśli tylko wytwór spełnia cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Często jednak ochrona ograniczona do terytorium jednego kraju okazuje się być dla przedsiębiorcy niewystarczająca. Dlatego projektant lub producent zainteresowany rozszerzeniem ochrony swoich produktów poza granice naszego kraju powinien sięgnąć po przepisy Rozporządzenia 6/2002 dotyczące wzorów wspólnotowych.

Ochrona wzoru na terenie Unii Europejskiej – zarejestrowany wzór wspólnotowy

Aby dana postać wytworu uzyskała sformalizowaną ochronę również poza granicami Polski, co do zasady konieczna jest – podobnie jak w przypadku wspomnianego wcześniej wzoru przemysłowego – rejestracja. Procedura rejestracyjna rozpoczyna się od złożenia zgłoszenia bezpośrednio w Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej (EUIPO) lub za pośrednictwem Urzędu Patentowego RP. Opłata za dokonanie zgłoszenia i uzyskanie rejestracji wzoru wspólnotowego to koszt 350 euro.

Przesłanką niezbędną do uzyskania ochrony jest posiadanie przez wzór cech nowości i indywidualności. Zgodnie z brzmieniem art. 6 rozporządzenia 6/2002 wzór będzie uznany za posiadający indywidualny charakter, jeśli całościowe wrażenie, jakie wywiera na poinformowanym użytkowniku, różni się od wrażenia, jakie wywiera na tym użytkowniku wzór wcześniej udostępniony. Dla oceny indywidualnego charakteru bierze się pod uwagę – zarówno w prawie polskim, jak i w unijnym – opinię tzw. zorientowanego użytkownika. Pojęcie zorientowanego użytkownika odnosi się do użytkownika wzoru, który nie jest jego znawcą, ale ma określony zakres wiedzy na temat wzorów i jest zdolny do oceny rodzaju i pochodzenia określonego wzoru. Za „zorientowanego użytkownika” uznaje się osobę mającą większy niż przeciętny zakres wiedzy o danego rodzaju wzorach. Zorientowanym użytkownikiem może być stały użytkownik danego produktu.

Niezarejestrowany wzór wspólnotowy

Obok „tradycyjnych”, zarejestrowanych wzorów wspólnotowych rozporządzenie 6/2002 daje możliwość ochrony różnego rodzaju postaci wytworów jako tzw. wzorów niezarejestrowanych.

Pomysł na ustanowienie ochrony wzorów niezarejestrowanych zrodził się z potrzeby spełnienia oczekiwań tych gałęzi przemysłu, które wytwarzają towary o krótkiej żywotności. Mowa tutaj o wzorach, których atrakcyjność rynkowa trwa stosunkowo krótko, na przykład tylko przez jeden lub dwa sezony (z powodu np. szybko zmieniających się trendów modowych). W przypadku wzorów „o krótkiej dacie ważności” nawet najbardziej uproszczone zasady rejestracji mogą stanowić zbyt dużą przeszkodę dla przedsiębiorców. Stąd pomysł europejskiego ustawodawcy na wprowadzenie tzw. wspólnotowych wzorów niezarejestrowanych.

W prawie unijnym nie ma odrębnej definicji wzoru niezarejestrowanego – definicja wzoru niezarejestrowanego jest taka sama jak w przypadku wzoru zarejestrowanego. Podobnie jak wzór zarejestrowany, wzór wspólnotowy niezarejestrowany musi kumulatywnie spełniać przesłanki nowości i indywidualności.

Wzór zarejestrowany i niezarejestrowany – podobieństwa…

Zarówno zarejestrowany wzór wspólnotowy, jak i niezarejestrowany wzór wspólnotowy zapewniają przedsiębiorcy następującą ochronę prawną:

• wytwarzanie produktu zawierającego chroniony wzór (lub do którego zastosowano dany wzór) bez zgody jego właściciela będzie uznane za niezgodne z prawem;
• sprzedaż produktu zawierającego chroniony wzór bez zgody jego właściciela będzie uznana za bezprawną;
• reklamowanie produktu zawierającego chroniony wzór bez zgody jego właściciela będzie uznane za naruszenie prawa;
• wprowadzenie na rynek produktu zawierającego chroniony wzór (lub do którego zastosowano dany wzór) bez zgody jego właściciela będzie uznane za działanie naruszające prawo właściciela wzoru;
• importowanie/eksportowanie produktu zawierającego chroniony wzór bez zgody jego właściciela będzie działaniem bezprawnym.

Prawo do ochrony wzoru niezarejestrowanego rozciąga się – podobnie jak w przypadku wzoru zarejestrowanego – na cały obszar UE.

…i różnice

Oprócz wskazanych powyżej podobieństw w zakresie ochrony przewidzianej dla zarejestrowanego i niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego należy podkreślić, że istnieją również zasadnicze różnice w zakresie ochrony wynikającej ze wspólnotowego wzoru zarejestrowanego i niezarejestrowanego. Należą do nich:

1. moment utraty nowości,
2. czas trwania ochrony,
3. zakres ochrony,
4. identyfikacja osoby uprawnionej do wzoru.

Warto im się przyjrzeć nieco bliżej.

Moment utraty nowości

Dla ochrony nowości niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego miarodajna jest inna data niż w przypadku wzoru zarejestrowanego. Przesłanka nowości w przypadku niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego zostaje utracona, gdy nastąpiło publiczne udostępnienie wzoru w taki sposób i w takiej formie, że w normalnej praktyce handlowej wzór mógł stać się znany w środowisku osób działających w danej branży.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że datą decydującą o powstaniu prawa do wzoru niezarejestrowanego jest dzień pierwszego udostępnienia na terytorium Wspólnoty. Data ta stanowi początek 3-letniej ochrony przewidzianej dla wzorów niezarejestrowanych (art. 11 rozporządzenia 6/2002).

Zgodnie z art. 11 ust. 2 rozporządzenia 6/2002 uważa się, że wzór został udostępniony, „jeśli został opublikowany, zaprezentowany, wykorzystany w handlu lub ujawniony w inny sposób, w wyniku czego w zwykłym trybie działalności handlowej fakty te mogły być znane kręgom specjalizującym się w danym sektorze działającym w obrębie Wspólnoty”.

Czas trwania ochrony

Ochrona zarejestrowanego wzoru wspólnotowego trwa przez 5 lat, licząc od dnia zgłoszenia wzoru do rejestracji na terenie całej Unii Europejskiej. Właściciel prawa może przedłużać okres ochrony na jeden lub więcej okresów 5-letnich, maksymalnie do 25 lat (art. 12 rozporządzenia 6/2002). W przypadku wzoru zarejestrowanego data uzyskania ochrony widoczna jest w bazie EUIPO.

Ochrona przewidziana dla wzorów niezarejestrowanych trwa przez okres 3 lat od momentu pierwszego publicznego udostępnienia. W przypadku wzoru niezarejestrowanego data rozpoczęcia okresu ochrony nie jest nigdzie publicznie dostępna, a udowodnienie początku 3-letniej ochrony spoczywa na uprawnionym.

Zakres ochrony

Zakres ochrony w przypadku zarejestrowanego wzoru wspólnotowego obejmuje każdy wzór, który nie wywołuje u zorientowanego użytkownika innego ogólnego wrażenia (art. 10 rozporządzenia 6/2002). Wskutek rejestracji podmiot uprawniony nabywa prawo wyłączne do używania wzoru i zakazywania osobom trzecim jego używania w przypadku braku zgody. Przez używanie wzoru należy rozumieć wytwarzanie, oferowanie, wprowadzanie do obrotu, import, eksport lub używanie produktu, w którym wzór jest zastosowany, lub składowanie produktów w tych celach (art. 19 rozporządzenia 6/2002).

W przeciwieństwie do wzoru zarejestrowanego, wzór niezarejestrowany nie korzysta z ochrony przed naśladownictwem. Wzór niezarejestrowany podlega jedynie ochronie przed kopiowaniem wzoru bez zgody uprawnionego i wszelkim sposobom korzystania ze wzoru stanowiącego kopię. Inaczej zatem niż w przypadku wzorów zarejestrowanych, które podlegają ochronie skutecznej erga omnes, zapewniającej wyłączność eksploatacji chronionego wzoru, bez względu na to, czy osoba korzystająca z wzoru działa w dobrej wierze, czy też nie.

Identyfikacja osoby uprawnionej do wzoru

Za osobę uprawnioną do wzoru niezarejestrowanego uważa się tę osobę, która rozpowszechnia wzór pod swoim nazwiskiem. W przypadku wzoru zarejestrowanego osobą uprawnioną z prawa do rejestracji jest ta, której nazwisko widnieje w bazie EUIPO.

Zarejestrowany wzór wspólnotowy zapewnia zatem szerszą i bardziej przejrzystą ochronę prawną. Po zarejestrowaniu wzoru wspólnotowego uprawniony otrzymuje certyfikat, który ułatwia udowodnienie uprawnień do tego wzoru.

Podwójny immunitet niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego

Warto ponadto wspomnieć, że niezarejestrowany wzór wspólnotowy korzysta z tzw. podwójnego immunitetu. Zgodnie bowiem z przepisami rozporządzenia 6/2002 udostępnienie wzoru publicznie przez jego twórcę lub następcę prawnego nie niweczy cechy nowości wzoru, jeśli nastąpiło ono w ciągu 12 miesięcy poprzedzających zarejestrowanie wzoru. Po upływie 12 miesięcy przedsiębiorca może albo zdecydować się na rejestrację wzoru, albo korzystać przez kolejne 2 lata z ochrony przewidzianej dla wzorów niezarejestrowanych – przesłanka nowości nie została bowiem utracona.

Zarówno wspólnotowy wzór zarejestrowany, jak i niezarejestrowany może zostać unieważniony. Zdarzenie takie może nastąpić w sytuacji, gdy okaże się, że wzór nie odpowiada definicji wzoru, tzn. nie stanowi postaci wytworu lub nie posiada zdolności rejestracyjnej – nie posiada cech nowości i indywidualności. Do unieważnienia wzoru może dojść również w sytuacji, gdy wystąpi kolizja pomiędzy wzorami, na przykład gdy wzór wspólnotowy koliduje z wcześniejszym wzorem.

Niezarejestrowany wzór wspólnotowy ‒ podsumowanie

Niezarejestrowany wzór wspólnotowy to atrakcyjna forma ochrony wytworów na terenie Unii Europejskiej, szczególnie tych, których wartość rynkowa jest stosunkowo krótkotrwała. Niezarejestrowany wzór wspólnotowy rządzi się jednak „swoimi prawami”, o których powinien pamiętać każdy przedsiębiorca decydujący się na skorzystanie z tej formy ochrony.

Oto najważniejsze z nich:

• Niezarejestrowany wzór wspólnotowy jest chroniony przez 3 lata od dnia pierwszego upublicznienia na terytorium Unii Europejskiej. Przedłużenie trzyletniego okresu ochronnego nie jest możliwe.
• Niezarejestrowane wzory wspólnotowe dają właścicielowi prawo do powstrzymania innych podmiotów przed stosowaniem tego wzoru w handlu, ale tylko jeżeli naruszający wzór jest dokładną kopią chronionego wzoru, stworzoną w złej wierze, tj. ze świadomością istnienia wcześniejszego wzoru.

O niezarejestrowanym wzorze wspólnotowym należy pamiętać szczególnie wtedy, gdy jest się na etapie testowania atrakcyjności rynkowej produktu. Po okresie 12 miesięcy testowania przedsiębiorca może albo korzystać przez kolejne 2 lata z ochrony przewidzianej dla wzorów niezarejestrowanych, albo zdecydować się na rejestrację wzoru w celu zapewnienia sobie szerszej i bardziej przejrzystej ochrony prawnej.

Magdalena Miernik

Prawnik zajmujący się na co dzień sprawami z zakresu prawa własności intelektualnej, założycielka pierwszego serwisu o prawie własności intelektualnej dla ludzi kreatywnych Lookreatywni.pl