Dyrektywa DSM, cz. II. Lepsze licencjonowanie i szerszy dostęp do treści.

Niniejszy artykuł stanowi drugi z serii artykułów dotyczących rozwiązań przyjętych przez europejskiego ustawodawcę w Dyrektywie 2019/790 w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE, zwanej dalej Dyrektywą DSM lub Dyrektywą. Tytułem wstępu należy wskazać, iż celem omawianej Dyrektywy jest dostosowanie istniejących unijnych ram prawa autorskiego do zmieniającej się rzeczywistości cyfrowej, przy zachowaniu wysokiego poziomu ochrony prawa autorskiego i praw pokrewnych. W preambule aktu czytamy, iż Dyrektywa ma także zapewnić prawidłowe i sprawiedliwe funkcjonowanie rynku prawa autorskiego oraz osiągnięcie sprawiedliwej równowagi między prawami i interesami twórców i innych podmiotów uprawnionych, z jednej strony, a prawami i interesami użytkowników, z drugiej strony. 

Termin, do którego Dyrektywa DSM miała zostać implementowana do prawodawstwa krajowego państw członkowskich, minął 7 czerwca 2021 r. Na dzień sporządzania niniejszego opracowania rozwiązania Dyrektywy nie znalazły swojego odzwierciedlenia w polskim prawie. Projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz niektórych innych ustaw został skierowany do konsultacji społecznych, stąd droga do uchwalenia ustawy jeszcze daleka[i].

Przedmiotem niniejszego opracowania jest omówienie środków mających na celu poprawienie praktyk w zakresie licencjonowania i zapewnienia szerokiego dostępu do treści, o których mowa w artykułach 8-14 Dyrektywy DSM. 

Dzieła niedostępne w obrocie handlowym

W artykułach 8-11 Dyrektywy DSM ustawodawca europejski wprowadza rozwiązania mające na celu ułatwienie tworzenia cyfrowych kolekcji dzieł niedostępnych w obrocie handlowym, udostępnianych niekomercyjnie przez instytucje dziedzictwa kulturowego. Pod pojęciem dzieł ustawodawca europejski rozumie zarówno utwory objęte ochroną prawa autorskiego, jak i inne przedmioty objęte ochroną praw wyłącznych, np. przedmioty praw pokrewnych takie jak artystyczne wykonania, wideogramy, czy też bazy danych, których ochrona wynika z odrębnych od prawa autorskiego regulacji prawnych. W motywach Dyrektywy został przywołany przykładowy katalog takich dzieł, a w nim:

• zdjęcia,
• oprogramowania,
• fonogramy,
• utwory audiowizualne,
• unikalne dzieła sztuki.

W rozumieniu przywołanych na wstępie przepisów dzieła te mają być niedostępne w obrocie handlowym, czyli niemożliwe do zdobycia za pośrednictwem zwykłych kanałów handlowych.  Zwykłymi kanałami handlowymi są zarówno te tradycyjne np. sprzedaż w sklepie, jak i kanały handlowe online zapewniające dostępność utworów w sieci. W myśl Dyrektywy w celu ustalenia czy dane dzieło jest dostępne publicznie, należy podjąć rozsądne działania zmierzające do weryfikacji tego stanu rzeczy. Innymi słowy należy podjąć niezbędne kroki zmierzające do ustalenia, czy faktycznie możemy dany utwór czy inny przedmiot praw wyłącznych nabyć, czy też uzyskać licencję na korzystanie z niego. Motywy 37 i 38 Dyrektywy wprowadzają pewne wskazówki dotyczące procesu weryfikacji przesłanki niedostępności. Zgodnie z ich treścią weryfikację dostępności powinno się przeprowadzać w państwie członkowskim, w którym dana instytucja dziedzictwa kulturowego ma siedzibę, chyba że za rozsądną uznaje się weryfikację transgraniczną, na przykład w przypadku, gdy istnieją łatwo dostępne informacje wskazujące, że utwór literacki został najpierw opublikowany w danej wersji językowej w innym państwie członkowskim. Dalej ustawodawca wskazuję, że za dostępne w tradycyjnych kanałach handlowych nie są uważane utwory, które dostępne są w sklepach z produktami używanymi np. w antykwariacie, a także, że czynności weryfikacyjnych nie powinno się powtarzać, nie mniej powinny one uwzględniać możliwość nabycia utworu w przyszłości. W przypadkach kiedy na rynku dostępne są inne wersje danego dzieła np. wersja cyfrowa utworu pierwotnie analogowego, kolejne wydanie powieści czy alternatywna wersja utworu kinematograficznego wymóg niedostępności nie zostaje spełniony. Z kolei dostępność adaptacji czy tłumaczeń nie wyklucza stwierdzenia niedostępności w obrocie handlowym pierwotnego utworu.  Co ważne dziełami niedostępnymi w handlu będą także dzieła, które w ogóle nie były przeznaczone do obrotu handlowego lub które nigdy w takim obrocie się nie znalazły. Krajom członkowskim została zapewniona swoboda w dookreślaniu przesłanki niedostępności, w szczególności mogą one wskazać różne wymogi dla konkretnych rodzajów dzieł objętych omawianą regulacją. 

Instytucje dziedzictwa kulturowego i reprezentatywne organizacje zbiorowego zarządzania

Instytucje dziedzictwa kulturowego, którymi zgodnie z definicją zawartą w art. 2 ust. 3 Dyrektywy są ogólnodostępne biblioteki lub muzea, archiwa lub instytucje dziedzictwa filmowego lub dźwiękowego, na podstawie omawianych regulacji mają nabyć uprawnienia do eksploatacji dzieł niedostępnych w obrocie handlowym, które znajdują się w zbiorach tych instytucji. Uprawnienia te mogą nabyć albo na podstawie umów licencyjnych zawieranych z organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (dalej także jako OZZ) albo na podstawie kolejnego, nowego rodzaju dozwolonego użytku. 

Licencja, o której mowa w art. 8 ust. 1 Dyrektywy, ma być udzielana przez organizacje zbiorowego zarządzania, zgodnie z udzielonymi jej przez podmioty uprawnione upoważnieniami. Dyrektywa stawia dodatkowe dwa warunki dla organizacji:

1. ma być odpowiednio reprezentatywna ze względu na dany rodzaj dzieł i pola eksploatacji,
2. każdy podmiot uprawniony ma być równo traktowany w odniesieniu do warunków udzielanych przez OZZ licencji.

Szczegółowe wytyczne co do reprezentatywności organizacji zbiorowego zarządzania mają zostać dookreślone w ustawodawstwach państw członkowskich. Z kolei równe traktowanie w zakresie licencjonowania wyraża się w zakazie różnicowania warunków licencji dla różnych podmiotów np. w zakresie odpłatności, zakresu terytorialnego czy pozostałych warunków umowy. 

Licencja niewyłączna udzielana przez OZZ instytucjom dziedzictwa kulturowego

Zgodnie z art. 8 ust. 1 Dyrektywy DSM organizacja zbiorowego zarządzania może udzielać instytucji dziedzictwa kulturowego niewyłącznej licencji do celów niekomercyjnych w celu zwielokrotniania, rozpowszechniania, publicznego udostępniania lub podawania do publicznej wiadomości niedostępnych w obrocie handlowym utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną znajdujących się na stałe w zbiorach danej instytucji. Umowa licencji nie musi obejmować wszystkich pól eksploatacji (sposobów korzystania) z dzieł wskazanych w art. 8 ust. 1. Przesądza o tym wyraźnie motyw 40 preambuły aktu, zgodnie z którym umawiające się instytucje dziedzictwa kulturowego i organizacje zbiorowego zarządzania powinny mieć swobodę m.in  w zakresie dozwolonych sposobów korzystania. Sposoby korzystania będące przedmiotem takich licencji nie powinny mieć jednak na celu osiągnięcia zysku. Swoboda stron ma dotyczyć ma także ustalania terytorialnego zakresu licencji, łącznie z możliwością objęcia nią wszystkich państw członkowskich. Oznacza to, że licencja może dotyczyć jednego kraju członkowskiego, kilku z nich bądź wszystkich. Z kolei jeśli zasięg terytorialnych licencji ma wykraczać poza terytorium Unii Europejskiej, niezbędne jest uzyskanie oddzielnego upoważnienia od podmiotu uprawnionego z tytułu praw wyłącznych do danego dzieła.  

Umowy licencyjne zawierane przez organizacje zbiorowego zarządzania z instytucjami dziedzictwa kulturowego mogą być odpłatne, jednak korzystanie z dzieł przez instytucje kultury nie może mieć charakteru komercyjnego. Niekomercyjny cel eksploatacji dzieł przez instytucje kultury nie wyklucza w żadnym wypadku pobierania opłat od korzystających z utworów. Opłaty te nie mogą jednak przynosić zysków instytucjom, a służyć pokryciu kosztów cyfryzacji i upowszechniania utworów. 

Dozwolony użytek do korzystania z dzieł niedostępnych w obrocie handlowym

Drugą z podstaw eksploatacji utworów niedostępnych w obrocie handlowym przez instytucje dziedzictwa kulturowego jest, opisana w art. 8 ust. 2 Dyrektywy, nowa postać dozwolonego użytku publicznego, czyli dopuszczalnego przez prawo korzystania z dzieł bez zgody podmiotów uprawnionych do wyrażenia takiej zgody. Warunkiem skorzystania z tego rozwiązania jest brak odpowiednio reprezentatywnej organizacji zbiorowego zarządzania, z którą można byłoby zawrzeć umowę licencji omówioną powyżej. W ramach dozwolonego użytku instytucje dziedzictwa kulturowego są uprawnione wyłącznie do udostępniania utworów na niekomercyjnych stronach internetowych, a zatem takich, których prowadzenie nie prowadzi do osiągnięcia zysku, a ewentualne przychody związane z eksploatacją platformy są przeznaczane na koszty jej działania. Ponadto instytucje zobowiązane są do wskazania imienia i nazwiska twórcy lub innego dającego się ustalić podmiotu uprawnionego, chyba że okaże się to niemożliwe. 

Transgraniczne sposoby korzystania z dzieł niedostępnych w obrocie handlowym

Jednym z zadań jakie Dyrektywa DSM przewiduje dla państw członkowskich jest zapewnienie, by instytucje dziedzictwa kulturowego każdego z państw członkowskich mogły zawierać z organizacjami zbiorowego zarządzania umowy licencyjne, których zasięg terytorialny będzie obejmował obszar całej Unii Europejskiej (art. 9 ust. 1 Dyrektywy). Jak zostało wspomniane powyżej, na mocy porozumienia pomiędzy organizacją zbiorowego zarządzania a instytucją dziedzictwa kulturowego zasięg terytorialny może zostać jednak ograniczony, na mocy zgodnej woli stron umowy. 

Instytucje dziedzictwa kulturowego w każdym z krajów członkowskich Unii mogą korzystać z dzieł niedostępnych w obrocie handlowym na zasadach dozwolonego użytku opisanego w art. 8 ust. 2. Przyjmuje się jednak, że korzystanie następuje na terytorium tego z państw, w którym znajduje się siedziba instytucji. 

Możliwość sprzeciwu

Realizując zasadę wysokiego poziomu ochrony praw autorskich, ustawodawca europejski przewidział w art. 8 ust. 4 możliwość zgłoszenia przez uprawnionych do dzieł niedostępnych w obrocie handlowym sprzeciwu wobec korzystania z dzieł na zasadach licencji czy dozwolonego użytku opisanych w art. 8 ust. 1 i 2 Dyrektywy. Zgodnie z przywołanym przepisem państwa członkowskie implementując Dyrektywę mają obowiązek zapewnić takie rozwiązania, by podmioty uprawnione mogły w każdej chwili, łatwo i skutecznie wyłączyć eksploatację dzieł realizowaną przez instytucję dziedzictwa kulturowego. Podmiotem uprawnionym jest ten podmiot, który posiada prawa majątkowe do utworów i innych dzieł objętych treścią art. 8. Podnosi się także w doktrynie prawniczej, iż możliwość zgłoszenia sprzeciwu powinna zostać zagwarantowana także twórcom, nawet jeśli nie przysługują im prawa majątkowe do utworów czy innych przedmiotów praw wyłącznych, z uwagi na ochronę ich prawa do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publicznie. Sprzeciw może dotyczyć wszystkich lub wybranych dzieł czy też sposobów korzystania z nich. Może on zostać złożony w każdym czasie, w tym przed rozpoczęciem korzystania z dzieł. W takim wypadku udzielenie licencji czy korzystanie na podstawie dozwolonego użytku z dzieł objętych sprzeciwem nie będzie możliwe. Jeśli sprzeciw zostanie zgłoszony w trakcie eksploatacji powinna się ona zakończyć się w rozsądnym terminie. 

Działania informacyjne i dialog zainteresowanych stron

W celu łatwego dostępu do informacji na temat dzieł niedostępnych w obrocie handlowym w art. 10 Dyrektywy przewidziano stworzenie publicznego portalu informacyjnego, który zawierać będzie informacje zebrane od instytucji dziedzictwa kulturowego, organizacji zbiorowego zarządzania oraz organów publicznych państw członkowskich. Informacje te obejmować będą:

1. wykaz dzieł licencjonowanych na podstawie art. 8 ust. 1 Dyrektywy lub objętych dozwolonym użytkiem z art. 8 ust. 2 Dyrektywy,
2. informacje o możliwości zgłoszenia sprzeciwu przez podmioty uprawnione,
3. informacje o stronach umów licencyjnych, objętych nimi terytoriach i zakresie korzystania z dzieł.

Portal tworzy i utrzymuje Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej. Państwa członkowskie dla zwiększenia świadomości podmiotów uprawnionych z tytułu praw do utworów niedostępnych w obrocie handlowym mogą podejmować inne działania informacyjne w zakresie wskazanym w punktach a) do c) powyżej.

Zgodnie z art. 11 Dyrektywy państwa członkowskie powinny podjąć dialog z organizacjami zbiorowego zarządzania oraz instytucjami kultury w każdym sektorze przed ustaleniem szczegółowych wymogów, jakie mają spełniać dzieła niedostępne w obrocie handlowym, a także zachęcać do regularnej współpracy pomiędzy zainteresowanymi podmiotami, w tym podmiotami uprawnionymi czy organizacjami odbiorców sztuki w celu zwiększenia adekwatności i przydatności rozwiązań wprowadzonych w art. 8 Dyrektywy.

Licencje zbiorowe z rozszerzonym skutkiem 

Art. 12 Dyrektywy wprowadza możliwość implementacji do porządków prawnych państwa członkowskich tzn. licencji zbiorowych z rozszerzonym skutkiem. Państwa członkowskie nie mają obowiązku wprowadzenia takich rozwiązań, jednakże w razie ich zastosowania muszą one spełniać wymagania określone w art. 12. Istotą licencji z rozszerzonym skutkiem jest przesądzenie na mocy ustawy, że konkretna organizacja zbiorowego zarządzania w konkretnie oznaczonym zakresie, reprezentuje wszystkich uprawnionych, niezależnie od tego, czy przystąpili oni do tej organizacji i powierzyli jej zarząd swoimi prawami. Tego rodzaju rozwiązanie ma być odpowiedzią na trudności w zidentyfikowaniu podmiotów uprawnionych przez potencjalnych użytkowników przedmiotów praw wyłącznych i zdobyciu stosownych zgód na korzystanie z nich. W szczególności w sytuacji gdy podmioty uprawnione nie zdecydowały się na powierzenie zarządu swoimi prawami przez OZZ. Z drugiej strony ma zapewnić uzyskanie przez podmioty uprawnione stosownego wynagrodzenia za korzystanie z ich utworów czy innych przedmiotów praw wyłącznych i zgodne z prawem rozpowszechnianie rezultatów ich twórczości.

Podstawowe zasady, jakimi powinni kierować się ustawodawcy państw członkowskich przy wprowadzaniu rozwiązań związanych z licencjami rozszerzonymi, są następujące:

1. OZZ ma być organizacją reprezentatywną (dookreślenie warunków reprezentatywności jest zadaniem państw członkowskich),
2. udzielenie takiej licencji ma być ograniczone do sytuacji ściśle określonych (w szczególności do takich, w których uzyskanie zgody bezpośrednio od podmiotu uprawnionego jest utrudnione),
3. podmiot uprawniony ma mieć zagwarantowane otrzymanie stosownego wynagrodzenia, równego traktowania, odpowiednich informacji, a także możliwość rezygnacji z pośrednictwa OZZ,
4. zakres terytorialny licencji powinien obejmować wyłącznie terytorium państwa członkowskiego, które wprowadza omawiane rozwiązania.

Dostęp do utworów audiowizualnych na platformach wideo na żądanie oraz dostępność tych utworów

Usługi na żądanie odgrywają nieodzowną rolę w rozpowszechnianiu utworów audiowizualnych w sieci. Ustawodawca europejski dążąc do upowszechnienia takiej formy udostępniania utworów audiowizualnych oraz ułatwienia zawierania umów licencyjnych, w szczególności w odniesienie do utworów europejskich, których dostępność w ramach usług na żądanie jest ograniczona, wprowadza obowiązek utworzenia w państwach członkowskich niezależnej i w pełni dobrowolnej instytucji lub co najmniej mediatora, którzy mają wspomóc strony – uprawnionego i dostawcę usług na żądanie, w procesie negocjacji (art. 13 Dyrektywy). Implementując do porządków krajowych omawiane uregulowanie państwa członkowskie decydują o szczegółach funkcjonowania mechanizmu negocjacji, w tym ustalają terminy, czas trwania pomocy i jej koszty. Państwa członkowskie powinny przy tym zapewnić, aby obciążenia administracyjne i finansowe pozostawały proporcjonalne do zagwarantowania skuteczności mechanizmu negocjacyjnego. W przypadku gdy negocjujące podmioty pochodzą z różnych państw członkowskich powinny one przed podjęciem czynności z wykorzystaniem mechanizmu negocjacji ustalić, które państwo członkowskie będzie właściwe.

Utwory sztuk wizualnych znajdujące się w domenie publicznej

Artykuł 14 Dyrektywy wprowadza wymóg wprowadzenia w ustawodawstwach państw członkowskich przepisów przewidujących, że w przypadku wygaśnięcia okresu ochrony utworów sztuk wizualnych wszelkie materiały powstałe w wyniku zwielokrotniania tego utworu nie są przedmiotem prawa autorskiego ani praw pokrewnych, chyba że materiał powstały w wyniku tego zwielokrotnienia jest oryginalny w tym sensie, że stanowi własną intelektualną twórczość twórcy. Celem tego artykułu jest ograniczenie pewnej remonopolizacji, czyli ponownego objęcia prawami wyłącznymi (prawem autorskim i prawami pokrewnymi) utworu, do którego autorskie prawa majątkowe wygasły.

Niejednokrotnie w zbiorach cyfrowych muzeów czy bibliotek spotykamy się z informacją o objęciu prawem autorskim materiałów cyfrowych, nawet w przypadku gdy prawa autorskie do zdigitalizowanego utworu wygasły. Prawami wyłącznymi miałyby być w ocenie instytucji objęte np. fotografie utworów czy inne postaci odzwierciedlenia utworów. Na gruncie polskiego prawa takie zastrzeżenia odnoszące się do objęcia prawem autorskim odwzorowań utworów są nieważne. Ochroną prawnoautorską objęte są bowiem wyłącznie przejawy działalności twórczej i indywidualnej, a nie odtwórczej. Niektóre państwa członkowskie przewidywały jednak możliwość objęcia zwielokrotnień utworów prawami pokrewnymi.

Dyrektywa zmierzając do harmonizacji uregulowań prawnoautorskich w państwach członkowskich i rozwiązania problemu remonopolizacji, zakazuje objęciem ochroną zarówno prawnoautorską jak i ochroną wynikającą z praw pokrewnych nietwórczych, wiernych reprodukcji utworów sztuki wizualnej, których ochrona prawnoautorska wygasła. Podkreślić należy, iż zakaz ten dotyczy wyłącznie nietwórczych kopii, stąd stworzenie twórczej reprodukcji może spowodować objęcie jej monopolem prawnoautorksim. Kopia może przybierać różne postaci: zdjęcia, rzeźby, skanów, modeli czy druku 3D. Podkreślić należy, iż wprowadzana regulacja dotyczy wyłącznie utworów sztuki wizualnej, niestety Dyrektywa nie wskazuje definicji tego podjęcia. W doktrynie prawniczej istnieją już sprzeczne informacje na temat zakresu utworów jakie można traktować jako sztukę wizualną. W przyszłości złagodnienie to zostanie pewnie rozstrzygnięte przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Podsumowanie

Rozwój cyfrowy niewątpliwie wymusza wprowadzenie rozwiązań odpowiadających realiom zmieniającego się społeczeństwa. Odpowiedzią na taki stan rzeczy w obszarze praw autorskiego jest niewątpliwie Dyrektywa DSM. Zachęcamy do lektury kolejnych artykułów z cyklu, w których omówione zostaną kolejne rozwiązania przyjęte w Dyrektywie.

Maryla Bywalec

adwokat, współzałożyciel SO IN LAW. Specjalizuje się w prawie cywilnym, autorskim, szczególnie zaangażowana w pomoc twórcom związaną z dochodzeniem ich roszczeń w postępowaniach sądowych.

[i] Postęp prac nad projektem można śledzić pod adresem: https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12360954.