Odpowiedzialność prawna związana z niewypłacalnością przedsiębiorcy

Odpowiedzialność prawna związana z niewypłacalnością przedsiębiorcy

Zobowiązania bankrutującej firmy to zagadnienie, które budzi dużo emocji po stronie wierzycieli oraz kadry zarządzającej. Powszechnie wiadomo, że osoby prawne i fizyczne odpowiadają za powstałe zobowiązania całym swoim majątkiem. Często jednak majątek ten nie jest wystarczający do pokrycia zadłużenia. O ile w przypadku osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą sytuacja jest jednoznaczna – brak majątku oznacza brak zaspokojenia – to odpowiedzialność za długi osoby prawnej może rozszerzać się na inne osoby. Wierzyciele zwykle szukają wszelkich możliwości zaspokojenia, a ich oczy przeważnie zwracają się ku zarządowi.

Obowiązek złożenia wniosku o upadłość w terminie

Przejście długów następuje wyłącznie w sytuacji błędnych decyzji lub zaniechań określonych osób. Kluczowa dla ochrony przed odpowiedzialnością jest więc właściwa i szybka reakcja na trudności finansowe. Każdy przedsiębiorca powinien złożyć w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie 30 dni od daty powstania niewypłacalności. Niewypłacalną staje się osoba, która utraciła zdolność do regulowania swoich wymagalnych zobowiązań. Dodatkowo, osoby prawne[1] stają się niewypłacalne, gdy ich zobowiązania pieniężne (wymagalne i niewymagalne) przekroczą wartość ich majątku, a stan ten utrzymuje się przez więcej niż 24 miesiące.

Nie każdy przestój w płatności zobowiązań decyduje o niewypłacalności. Przejściowe, krótkotrwałe trudności finansowe, skutkujące opóźnieniami, nie są równoznaczne z obowiązkiem wnioskowania o upadłość. Przyjmuje się jednak, że opóźnienia przekraczające 3 miesiące – przy braku dowodów przeciwnych – przesądzają o niewypłacalności. Przedsiębiorca powinien czuwać nad finansami na tyle, aby móc stwierdzić zagrożenie utratą płynności lub jej definitywną utratę. Taki monitoring nie uchroni wprawdzie przed trudnymi decyzjami, jednak może pozwolić na podjęcie prewencyjnych środków zaradczych. Może też pomóc przedsiębiorcy wykazać należytą staranność, gdyby w  przyszłości próbowano przypisać mu  odpowiedzialność za nieprawidłowe działanie.

Utworzenie efektywnych narzędzi wczesnego ostrzegania przed niewypłacalnością, przeprowadzenie skutecznej diagnozy oraz udzielenie wsparcia przedsiębiorcom w przezwyciężeniu powstałych problemów, są zagadnieniami aktualnie wprowadzanymi do polskiego porządku prawnego w ramach implementacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1023 dotyczącej ram prawnych restrukturyzacji zapobiegawczej, drugiej szansy i środków zwiększających skuteczność postępowań restrukturyzacyjnych, upadłościowych i w zakresie umorzenia długów[2].

Skutki niezłożenia wniosku o upadłość w terminie – odpowiedzialność cywilnoprawna

Naruszenie terminu lub niewykonanie powyższego obowiązku jest pierwszym krokiem do przypisania odpowiedzialności za długi innej osobie – na podstawie art. 21 ust. 3 p.u. lub art. 299 k.s.h. O ile w przypadku niewypłacalnej osoby fizycznej, taka sytuacja nie wystąpi – w każdym przypadku pozostanie ona jedyną zobowiązaną do spłaty zadłużenia[3] – o tyle w przypadku osób prawnych wierzyciele mogą poszukiwać rekompensaty u tych osób, które miały obowiązek wnioskowania o upadłość.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, takimi osobami są uprawnieni – na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu – do reprezentowania i prowadzenia spraw przedsiębiorcy, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. Wchodzą tu w grę członkowie zarządu (w każdym przypadku)[4] i wspólnicy spółek osobowych uprawnieni do reprezentacji i prowadzenia spraw[5]. Omawiana odpowiedzialność nie dotyczy natomiast prokurentów, którzy nie mają ustawowego obowiązku wnioskowania o upadłość.

Reasumując, każdy członek zarządu i niektórzy wspólnicy spółek osobowych ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą wobec wierzycieli, jeżeli nie złożyli w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Muszą wówczas wyrównać stratę, która powstała w majątku wierzycieli w wyniku tego zaniechania. W przypadku braku obrony w procesie zostaną obciążeni całością niezaspokojonych długów, zaś w razie podjęcia właściwej obrony, mogą ograniczyć odpowiedzialność do tej części długów, która zostałaby zaspokojona z majątku upadłego podmiotu, gdyby wniosek został złożony w ustawowym terminie. W skrajnym przypadku – np. gdy spółka nie miała majątku – mogą całkiem uniknąć odpowiedzialności.

Mimo pewnych ułatwień dla wierzycieli sp. z o.o., przewidzianych w popularnym art. 299 k.s.h., zasady odpowiedzialności są zbliżone do siebie w przypadku wszystkich osób prawnych. Obowiązki wierzyciela i możliwości obrony prezentuje poniższa tabela:

 

Inne rodzaje odpowiedzialności

Odpowiedzialność odszkodowawcza nie jest jedyną sankcją za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie. Wierzyciele, niezależnie od próby uzyskania rekompensaty majątkowej, mogą żądać orzeczenia przez sąd zakazu prowadzenia działalności gospodarczej osobie, która była zobowiązana do złożenia takiego wniosku. Zakaz orzeka się na okres od 1 roku do 10 lat (art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.)[6]. Po prawomocnym orzeczeniu zakazu osoba jest wykreślana z właściwych rejestrów, a dalsze pełnienie funkcji lub wykonywanie działalności, naraża ją na odpowiedzialność karną (art. 244 k.k.).

Niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki handlowej, pomimo powstania warunków uzasadniających jego złożenie, podlega także odpowiedzialności karnej (art. 586 k.s.h.). Osoba, która nie spełniła tego obowiązku, podlega karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Kadra zarządzająca spółek kapitałowych ponosi także odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe, jeżeli egzekucja z majątku osoby prawnej okaże się bezskuteczna[7]. Zarząd uniknie odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe, jeżeli:

• we właściwym czasie zgłosi wniosek o ogłoszenie upadłości,
• w tym czasie zostanie otwarte postępowanie restrukturyzacyjne,
• w tym czasie zostanie zatwierdzony układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu,
• niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło bez jego winy[8].

Ordynacja podatkowa odmiennie reguluje jednak kwestię bezskuteczności egzekucji z majątku przedsiębiorcy. Członkowie zarządu unikną odpowiedzialności, jeżeli wskażą mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Ochrona przed odpowiedzialnością w przypadku przeprowadzenia restrukturyzacji

Jak wskazano powyżej, osoba zagrożona odpowiedzialnością za długi niewypłacalnego podmiotu, może bronić się m.in. tym, że we właściwym czasie otwarto postępowanie restrukturyzacyjne dłużnika lub zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie układu. Skorzystanie z tych środków – trzech sądowych postępowań restrukturyzacyjnych i jednego pozasądowego – jest możliwe zarówno w stosunku do podmiotów niewypłacalnych, jak i zagrożonych niewypłacalnością.

Co istotne, samo złożenie wniosku restrukturyzacyjnego, nawet w terminie 30 dni od powstania niewypłacalności, nie uchroni od odpowiedzialności za długi przedsiębiorcy. Kluczowe jest, aby wniosek taki został w tym czasie pozytywnie rozpoznany przez sąd. Konieczna jest zatem szybka reakcja osób odpowiedzialnych za finanse spółki – w praktyce, wniosek musi być złożony jeszcze na kilka miesięcy przed powstaniem niewypłacalności. Rozpoznanie wniosku restrukturyzacyjnego, zgodnie ze statystykami sądowymi, trwa bowiem średnio ok. 4 miesięcy.

Jeszcze trudniej uchronić się przed odpowiedzialnością, korzystając z pozasądowego postępowania o zatwierdzenie układu, pozwalającego na restrukturyzację w uproszczonym trybie[9]. W takim wypadku konieczne jest wydanie przez sąd – w  tym samym terminie – postanowienia o zatwierdzeniu układu. Uzyskanie takiego postanowienia w terminie 30 dni od daty powstania niewypłacalności wymagałoby rozpoczęcia całej procedury znacznie wcześniej niż w przypadku postępowania otwieranego przez sąd. Zatwierdzenie układu w tym trybie zajmuje średnio ok. 4 miesięcy, a przed złożeniem dokumentów do sądu przeprowadzane jest głosowanie nad układem, które zwykle dodatkowo trwa kilka tygodni.

Jak wynika z powyższego, ochrona przed odpowiedzialnością za długi niewypłacalnego przedsiębiorcy przez przeprowadzenie restrukturyzacji musi wiązać się z odpowiednio wczesnym i zaplanowanym działaniem. Taki scenariusz ma jednak istotne atuty – możliwe jest dzięki niemu zachowanie majątku przedsiębiorcy, restrukturyzacja zobowiązań i kontynuowanie działalności.

Podsumowanie

Przepisy prawa przewidują duży i bardzo rozproszony katalog podstaw odpowiedzialności za niezłożenie w terminie wniosku o upadłość niewypłacalnego przedsiębiorcy. To, czy w konkretnym przypadku faktycznie dojdzie do jej przypisania zależy od dwóch zasadniczych czynników – jednym jest należyta staranność i bieżące monitorowanie sytuacji w celu ustalenia oznak niewypłacalności i odpowiedniej reakcji w stosownym czasie, drugim – właściwa obrona w przypadku, gdy zajdzie taka konieczność.

r. pr. Maciej Woźniak

Paula Korol

Kancelaria Filipiak Babicz Legal Sp. K.

Przedsiębiorców, którzy doświadczają okresowych trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej zachęcamy do udziału w projekcie „System wczesnego ostrzegania MMŚP w okresowych trudnościach (SWO)”, który oferuje wsparcie w formie finansowania kosztów usług szkoleniowych, doradczych i mentoringowych.

Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej projektu SWO www.parp.gov.pl/swo lub kontaktu z Punktem Informacyjnym SWO w Poznaniu Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript..

 

[1] Uwagi dotyczące osób prawnych odnoszą się także do tzw. ułomnych osób prawnych, czyli np. spółek osobowych (jawnych, partnerskich, komandytowych i komandytowo-akcyjnych).

[2] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32019L1023

[3] Odpowiedzialność może jednak rozciągać się na poręczycieli lub osoby, które ustanowiły na rzecz wierzycieli osoby fizycznej zabezpieczenia na swoim majątku.

[4] Bez znaczenia dla odpowiedzialności jest umowne zawężenie kompetencji danego członka zarządu tylko do określonego obszaru czynności.

[5] Obowiązek może dotyczyć także innych osób, jeżeli ustawa przyznaje im omawiane uprawnienia – np. likwidatora. W przypadku spółek osobowych wierzyciele mogą korzystać z prostszej formuły bezpośredniego zaspokojenia się z majątku wspólnika (art. 31 § 1 k.s.h.), co sprawia, że odpowiedzialność za niezłożenie wniosku o upadłość nie jest tak popularna, jak w przypadku spółek kapitałowych.

[6] Zakaz ten ma szeroki zakres – dotyczy nie tylko możliwości sprawowania mandatu członka zarządu, ale także innych form uczestnictwa w życiu gospodarczym (zob. art. 373 ust. 1 p.u.).

[7]  Art. 116 Ustawy Ordynacja podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Dz.U. 2021.1540 wraz ze zm.)

[8] Art. 116 § 1 Ustawy Ordynacja podatkowa z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Dz.U. 2021.1540 wraz ze zm.)

[9] Korzystniejsza dla menadżerów była regulacja zawarta w tzw. Tarczy 4.0. – specustawie covidowej z dnia 19 czerwca 2020 r. (Dz. U, poz. 1086), która pozwalała uchronić się od odpowiedzialności już w razie obwieszczenia w MSiG o otwarciu postępowania, pod warunkiem późniejszego prawomocnego zatwierdzenia układu.