Trzeba jednak pamiętać, że w nowym modelu gospodarczym opartym na innowacyjności, nowych technologiach i tworzeniu nowych rynków prawa własności intelektualnej, a zwłaszcza własność przemysłowa, zaczynają odgrywać znaczącą rolę i często decydują o sukcesie lub porażce w biznesie.

Niniejszy artykuł ma za zadanie przybliżyć Czytelnikowi katalog podstawowych praw własności przemysłowej, na które można uzyskać ochronę prawną, wraz z ich krótką charakterystyką. Celem jest także pomoc w dokonaniu wstępnej oceny co do możliwości ochrony własności przemysłowej przewidzianych prawem.

Własność intelektualna a własność przemysłowa

Pojęcia własności intelektualnej i własności przemysłowej często są z sobą mylone. Należy pamiętać, że własność intelektualna stanowi kategorię szerszą, obejmującą zbiorczo wszelkie prawa na dobrach niematerialnych. Jest to więc kategoria ogólna, nadrzędna względem własności przemysłowej. Do własności intelektualnej zaliczymy więc własność przemysłową, ale również ochronę prawno-autorską (wraz z prawami pokrewnymi), ochronę baz danych czy ochronę przed nieuczciwą konkurencją i praktykami monopolistycznymi. Można zatem powiedzieć, że własność przemysłowa jest podkategorią własności intelektualnej.

Przyjmuje się, że przedmiotem ochrony prawa własności przemysłowej są zasadniczo takie dobra niematerialne, które mają przemysłowe zastosowanie. W niniejszym artykule zajmiemy się jedynie tymi przedmiotami ochrony prawnej, które zostały uregulowane w polskiej ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Pwp)[1].

Są to:

• wynalazki,
• wzory przemysłowe,
• znaki towarowe,
• pozostałe (wzory użytkowe, oznaczenia geograficzne, topografie układów scalonych).

Wymienione przedmioty ochrony są spotykane w obrocie zdecydowanie najpowszechniej. Należy jednak zaznaczyć, że ten katalog ma charakter otwarty. Istnieją zatem również inne wytwory uznawane za przedmiot własności przemysłowej, jak chociażby odmiany rośliny uregulowane w ustawie z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin [2].

Wynalazki – ochrona innowacyjnych rozwiązań technicznych

W języku potocznym przez „opatentowanie” często rozumie się uzyskanie jakiegokolwiek prawa wyłącznego, na podstawie którego można zakazać osobom trzecim używania danego wytworu, produktu czy oznaczenia. Takie rozumienie jest błędne, bowiem opatentować w sensie prawnym można jedynie wynalazek.Odbywa się to poprzez uzyskanie decyzji administracyjnej zwanej patentem na wynalazek.

Sam wynalazek nie został zdefiniowany w przepisach prawa. Przyjmuje się, że jest to techniczne rozwiązanie danego problemu/zagadnienia, bez względu na dziedzinę, będące rezultatem pracy umysłowej człowieka.

Można wyróżnić cztery kategorie wynalazków:

• produkty – substancje chemiczne i mikrobiologiczne, mieszaniny substancji, fragmenty organizmów żywych itp.;
• urządzenia – maszyny, narzędzia, aparaty, układy itp.;
• sposoby – metody produkcji, wytwarzania substancji, pomiaru, przetwarzania itp.;
• zastosowania – nowe zastosowania znanych produktów (gdyby np. okazało się, że znany lek przeciwbólowy leczy również inną chorobę).

Nie są natomiast wynalazkami następujące rozwiązania:

• odkrycia, teorie naukowe, metody matematyczne;
• wytwory o charakterze czysto estetycznym, np. obrazy, utwory muzyczne czy literackie;
• plany, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej;
• gry;
• wytwory, które są niemożliwe do wykorzystania w świetle powszechnych zasad nauki;
• programy komputerowe;
• przedstawienie informacji.

Nie na wszystkie wynalazki można uzyskać patent. Patenty są udzielane tylko na takie wynalazki, które:

• są nowe – a więc nie były wcześniej częścią stanu techniki (tzn. przede wszystkim nie zostały udostępnione do powszechnej wiadomości); chodzi tutaj o nowość w skali światowej, a nie krajowej;
• posiadają poziom wynalazczy – nie wynikają dla znawcy w sposób oczywisty z obecnego stanu techniki; jest więc wymagane wystąpienie takiej różnicy pomiędzy zgłoszonym wynalazkiem a stanem techniki, której nie byłby w stanie pokonać przeciętny specjalista z określonej dziedziny techniki;
• nadają się do przemysłowego zastosowania – czyli, według zgłoszonego wynalazku, może być uzyskiwany wytwór lub sposób w działalności przemysłowej (jakiejkolwiek, również w rolnictwie); chodzi tutaj o pewną powtarzalność i, w wyniku stosowania wynalazku, możliwość realizacji konkretnego celu (np. zwiększenie wydajności produkcji).

Natomiast w świetle polskiego prawa nie ma możliwości uzyskania patentu na:

• wynalazki będące sposobami leczenia i diagnostyki ludzi i zwierząt;
• odmiany roślin lub rasy zwierząt;
• na wynalazki, których wykorzystywanie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami lub porządkiem publicznym.

Patent jest bezwzględnym prawem podmiotowym, stwarzającym uprawnionemu możność wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy lub zawodowy przez okres 20 lat od dnia zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym. Warto zaznaczyć, że patent jest prawem ściśle terytorialnym – patent uzyskany w polskim Urzędzie Patentowym jest ograniczony do obszaru RP. Zakres przedmiotowy patentu wyznaczają zastrzeżenia patentowe znajdujące się w opisie patentowym.

Wzory przemysłowe – ochrona wyglądu produktu

Poza wynalazkami, przepisy prawa umożliwiają ubieganie się o ochronę wzoru przemysłowego. W praktyce w odniesieniu do wzorów przemysłowych Czytelnicy mogą się spotkać z terminami takimi jak „design” i „sztuka użytkowa”. Są to synonimy terminu wzór przemysłowy, które często są stosowane wymiennie. Wzornictwo przemysłowe przeżywa ostatnimi czasy w Polsce prawdziwy renesans i dlatego też rola omawianych tu praw wyłącznych stale wzrasta. Producenci coraz częściej zatrudniają renomowanych projektantów, jako że polscy odbiorcy i konsumenci coraz częściej zwracają uwagę na atrakcyjny wygląd nabywanych produktów.

O ile w wypadku wynalazku można ubiegać się o uzyskanie patentu, o tyle w wypadku wzorów przemysłowych ochrona jest realizowana poprzez uzyskanie tzw. prawa z rejestracji wzoru przemysłowego. Jest ono odpowiednikiem patentu w prawie wzorów przemysłowych, warto jednak nie mylić tych pojęć.

Wzór przemysłowy – w przeciwieństwie do wynalazku – nie chroni rozwiązania technicznego czy też sposobu budowy i działania danego produktu/wytworu. Wzór przemysłowy dotyczy jego zewnętrznej postaci. Chodzi tutaj zatem o postrzegalny wzrokowo wygląd produktu – jego wizualne przedstawienie. Prawem z rejestracji wzoru będą zatem objęte takie cechy wytworu, jak:

• linie (kształty geometryczne),
• kontury,
• kształty,
• kolorystyka,
• struktura,
• materiał,
• ornamentacja itp.

Aby uzyskać ochronę na wzór przemysłowy, musi on spełniać następujące przesłanki:

• być nowy – nowość zachodzi w sytuacji, kiedy identyczny wzór nie został wcześniej udostępniony publicznie (np. przez wystawienie na targach branżowych); wzór udostępniony publicznie to taki, który mógł dotrzeć do wiadomości osób zajmujących się zawodowo daną dziedziną; podobnie jak w przypadku wynalazków, chodzi tutaj o nowość w skali globalnej; za identyczny uznaje się również taki wzór, który różni się jedynie nieistotnymi szczegółami;
• posiadać indywidualny charakter – wzór odznacza się indywidualnym charakterem, jeśli ogólne wrażenie, jakie wywołuje na tzw. zorientowanym użytkowniku, różni się od wrażenia wywoływanego na nim przez wzór wcześniej udostępniony publicznie; chodzi więc o pewnego rodzaju generalne odczucie, a nie np. o konkretną liczbę szczegółów, którymi różnią się porównywane wzory; zorientowany użytkownik to osoba używająca danego produktu i posiadająca dobre rozeznanie przedmiotu (lokuje się ją gdzieś pomiędzy ekspertem a zwykłym konsumentem); przy ocenie tej przesłanki, jak widać mocno subiektywnej, bierze się pod uwagę zakres swobody twórczej projektanta (zasadniczo im większa swoboda twórcza tym bardziej wzory muszą się od siebie różnić).

Prawo z rejestracji wzoru daje uprawnionemu prawo do wyłącznego korzystania z niego w obrocie. Uprawniony ze wzoru może zatem sprzeciwić się, jeżeli osoba trzecia z niego korzysta. Formy korzystania ze wzoru, którym może sprzeciwić się właściciel wzoru, obejmują:

• wytwarzanie wytworów ucieleśniających wzór;
• oferowanie wytworów ucieleśniających wzór;
• wprowadzanie do obrotu takich wytworów;
• import, eksport i składowanie wytworu ucieleśniającego wzór.

Co istotne, prawo z rejestracji wzoru przemysłowego obejmuje nie tylko wzór identyczny do zarejestrowanego, ale również każdy wzór, który na zorientowanym użytkowniku nie wywołuje odmiennego ogólnego wrażenia.Przy dokonaniu porównania nie bierze się pod uwagę cech wynikających wyłącznie z funkcji technicznej wytworu – te pozostają poza zakresem ochrony.

Jeżeli chodzi o zakres terytorialny ochrony, to w wypadku wzorów krajowych został on ograniczony do terytorium Polski, natomiast w wypadku tzw. wzorów wspólnotowych ochrona rozciąga się na terytorium całej Unii Europejskiej. Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego trwa maksymalnie 25 lat.

Znaki towarowe – ochrona oznaczeń identyfikujących

W obecnych realiach rynkowych znaki towarowe zaczęły odgrywać niezwykle istotną rolę – zabezpieczają one prawa przedsiębiorcy do marki. Nie trzeba nikogo przekonywać, że wartość marki, szczególnie kierowanej do konsumentów, może osiągać olbrzymie wartości[3]. Równie wysokie są koszty stworzenia i wypromowania marki. Z tych przyczyn rola regulacji dotyczącej znaków towarowych jest znacząca. Od lat wzrasta także świadomość prawna w zakresie prawa znaków towarowych.

W przeciwieństwie do wynalazków i wzorów przemysłowych, znaki towarowe nie chronią rozwiązania technicznego ani zewnętrznej postaci produktu. Ich zasadniczą rolą jest natomiast odróżnianie towarów i usług jednego przedsiębiorcy od towarów i usług innego. Celem jest przekazanie odbiorcy (np. kupującemu) informacji o pochodzeniu towaru. Zadaniem znaku towarowego jest więc indywidualizacja danego towaru bądź usługi. Dzięki znakom towarowym konsument wie, od kogo nabywa dany produkt (tzw. funkcja oznaczenia pochodzenia). Znak towarowy jest również nośnikiem informacji i wyobrażeń konsumenta na temat danego towaru i przedsiębiorcy (tzw. funkcja gwarancyjna znaku towarowego). Kupując produkt oznaczony znanym znakiem towarowym, konsument ma pewne wyobrażenia i oczekiwania np. co do jego jakości wyrobu.

W wypadku znaków towarowych ochrona jest realizowana poprzez uzyskanie prawa ochronnego na znak towarowy.

Aby prawo ochronne na znak towarowy mogło zostać udzielone, oznaczenie musi spełniać określone cechy. Są to:

• zmysłowa postrzegalność (chodzi przede wszystkim o postrzegalność za pomocą wzroku, ale mogą to być także inne zmysły, np. słuch czy węch);
• graficzna przedstawialność – wymóg niezbędny z uwagi na konieczność precyzyjnego ustalenia zakresu ochrony; przykładowo w przypadku znaków dźwiękowych będzie to zapis na pięciolinii;
• samodzielność względem towaru – odbiorca musi mieć możliwość oddzielenia znaku jako oznaczenia odróżniającego danego przedsiębiorcy od samego towaru; zatem znakiem towarowym nie może być towar sam w sobie;
• jednolitość/skrótowość – chodzi tu o możliwość łatwego zapamiętania znaku przez odbiorcę; znakiem towarowym nie może być zatem np. cała strona tekstu.

Znaki towarowe możemy podzielić na następujące podstawowe kategorie:

• znaki słowne – utworzone z liter, liczb, słów lub ich kombinacji np. Coca-Cola; to one zazwyczaj przyznają najszerszy zakres ochrony;
• znaki graficzne – rysunki, grafiki, symbole, inne oznaczenia graficzne;
• znaki przestrzenne (trójwymiarowe) – chronią określonego rodzaj kształty, np. butelka Coca-Coli;
• znaki dźwiękowe – wybrany układ dźwięków, np. dżingiel radiowy;
• znaki kombinowane – np. znaki słowno-graficzne, zawierające jednocześnie słowo oraz grafikę.

Istnieje również problematyka znaków towarowych niekonwencjonalnych. Chodzi w szczególności o znaki zapachowe (np. zapach świeżo skoszonej trawy dla piłeczek tenisowych), znaki przestrzenne czy znaki stanowiące kolory per se.

Przeszkody w rejestracji znaków towarowych

Znaki towarowe rejestruje się dla konkretnych towarów i usług. Prawo ochronne na znak towarowy może zostać udzielone na oznaczenia o cechach wskazanych tu pod warunkiem, że nie zachodzą tzw. przeszkody rejestracyjne. Dzielą się one na:

• bezwzględne (przyczyną odmowy jest interes ogólny),
• względne (przyczyną odmowy jest istnienie wcześniejszych praw innej osoby).

Jeżeli chodzi o przeszkody bezwzględne, to nie udziela się prawa ochronnego m.in. na oznaczenie, które:

• nie nadaje się do odróżniania w obrocie towarów, dla których zostało zgłoszone;
• składa się wyłącznie z elementów opisowych (a więc elementów służących do wskazania rodzaju towaru, jego pochodzenia, jakości, ilości, wartości, przeznaczenia, sposobu wytwarzania, składu, funkcji lub przydatności np. „EKOLOGICZNE MLEKO OD KROWY Z MAZUR PÓŁ LITRA”);
• składa się wyłącznie z elementów, które weszły do języka potocznego lub są używane zwyczajowo (np. „ASPIRYNA”, „WAZELINA”);
• stanowi kształt towaru, który jest uwarunkowany wyłącznie jego naturą, jest niezbędny do uzyskania efektu technicznego lub zwiększa znacznie wartość towaru (będą to np. opakowania czy butelki);
• zostało zgłoszone w złej wierze lub jest sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami;
• zawiera element będący symbolem o charakterze religijnym, patriotycznym lub kulturowym, którego używanie obrażałoby uczucia religijne, patriotyczne lub tradycję narodową;
• zawiera symbol Rzeczypospolitej Polskiej (godło, barwy lub hymn), znak sił zbrojnych i podobnych, administracji rządowej lub samorządu terytorialnego albo organizacji społecznej działającej w ważnym interesie publicznym, a także symbol obcego państwa lub organizacji międzynarodowej – chyba że zgłaszający posiada zgodę na rejestrację;
• zawiera urzędowo uznane oznaczenie, np. znak bezpieczeństwa, znak jakości w zakresie, w jakim mogłoby to wprowadzić odbiorców w błąd co do charakteru takiego oznaczenia, o ile zgłaszający nie wykaże, że jest uprawniony do jego używania;
• ze swojej istoty może wprowadzać odbiorców w błąd, w szczególności co do charakteru, jakości lub pochodzenia geograficznego towaru;
• stanowi chronioną nazwę odmiany roślin i odnosi się do odmiany roślin tego samego lub pokrewnego gatunku.

Względne przeszkody rejestracji są badane jedynie w przypadku zgłoszenia sprzeciwu przez osobę uprawnioną do znaku wcześniejszego. W takiej sytuacji – po przeprowadzeniu postępowania sprzeciwowego – nie udziela się prawa ochronnego na znak towarowy:

• identyczny ze znakiem wcześniejszym, udzielonym na rzecz innej osoby dla identycznych towarów;
• identyczny lub podobny do znaku wcześniejszego zarejestrowanego dla towarów identycznych lub podobnych, jeżeli zachodzi ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd (chodzi o stopień podobieństwa mogący powodować konfuzję pośród konsumentów);
• identyczny lub podobny do renomowanego znaku wcześniejszego zarejestrowanego dla jakichkolwiek towarów, jeżeli używanie zgłoszonego znaku mogłoby przynieść zgłaszającemu nienależną korzyść lub być szkodliwe dla odróżniającego charakteru bądź renomy znaku wcześniejszego;
• identyczny lub podobny do znaku towarowego, który przed datą zgłoszenia znaku późniejszego był w Polsce powszechnie znany i używany jako znak przeznaczony do oznaczania towarów identycznych lub podobnych pochodzących od innej osoby, jeżeli zachodzi ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd;
• którego używanie narusza prawa osobiste lub majątkowe osób trzecich.

Przez uzyskanie prawa ochronnego na znak towarowy właściciel nabywa prawo wyłącznego używania znaku w sposób zarobkowy lub zawodowy. Innymi słowy, może on sprzeciwić się używaniu znaku przez inną osobę bez jego zgody. Za używanie uznaje się w szczególności:

• umieszczanie znaku na opakowaniach,
• oferowanie i wprowadzanie do obrotu towarów oznaczonych danym znakiem,
• import, eksport i składowanie takich towarów,
• świadczenie usług pod tym znakiem,
• umieszczanie znaku na dokumentach firmowych,
• posługiwanie się nim w celach reklamowych.

Prawo ochronne na znak towarowy rozciąga się również m.in. na przypadki użycia przez osoby trzecie znaków podobnych (dla towarów identycznych lub podobnych), jeżeli takie użycie może wprowadzić konsumentów w błąd. Dotyczy to również użycia przez osobę trzecią znaków identycznych, ale dla towarów podobnych. Co do zasady możliwe jest natomiast używanie przez osobę trzecią znaku identycznego, ale dla towarów niepodobnych do tych, dla których został zarejestrowany znak. Wyjątek dotyczy m.in. sytuacji, w której takie użycie jest szkodliwe dla renomy znaku.

Jeżeli chodzi o zakres terytorialny, to w wypadku znaków krajowych jest on ograniczony do terytorium Polski, natomiast w wypadku tzw. znaków Unii Europejskiej ochrona rozciąga się na terytorium całej Unii Europejskiej.

Czas trwania prawa ochronnego na znak towarowy wynosi 10 lat od daty zgłoszenia i może być przedłużany (w nieskończoność) na kolejne okresy dziesięcioletnie.

Pozostałe prawa wyłączne

Pozostałe prawa wyłączne uregulowane ustawą Prawo własności przemysłowej odgrywają w praktyce rynkowej w Polsce rolę marginalną, dlatego też ich istnienie zostanie w tym miejscu jedynie zasygnalizowane.

Oznaczenia geograficzne są to oznaczenia odnoszące się do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju, które identyfikują danych towar jako pochodzący z tego właśnie terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu danego towaru. Z wnioskiem o rejestrację oznaczenia geograficznego może zasadniczo wystąpić jedynie organizacja upoważniona do reprezentowania interesów producentów działająca na danym terenie lub ograny administracji rządowej lub samorządowej. Przykład polskich oznaczeń geograficznych to oscypek czy rogal świętomarciński.

Wzory użytkowe to nowe i użyteczne rozwiązania o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Wzór użytkowy zasadniczo jest zbliżony do wynalazku, bowiem obejmuje również rozwiązanie nowe o charakterze technicznym. Od wzorów użytkowych nie jest wymagany jednak poziom wynalazczy. Wzorem może to być jedynie przedmiot o trwałej postaci; wynalazek może obejmować również np. sposób wytwarzania czy zastosowanie. Ponadto w przypadku wzoru użytkowego konieczne jest uzyskanie praktycznego rezultatu. Wykluczone jest uzyskanie jednocześnie patentu i wzoru użytkowego na jedno rozwiązanie techniczne.

Topografie układów scalonych to rozwiązanie polegające na przestrzennym rozplanowaniu elementów, z których co najmniej jeden jest elementem aktywnym oraz połączeń układu scalonego. Chodzi więc o przestrzenną strukturę układu scalonego, utrwaloną w formie umożliwiającej jej kopiowanie. Prawo z rejestracji topografii układów scalonych może być udzielone na topografię oryginalną czyli taką która jest wynikiem pracy intelektualnej twórcy i nie jest powszechnie znana w chwili powstania.

Dawid Sierżant

radca prawny

Kancelaria LDS Łazewski Depo i Wspólnicy

Artykuł pochodzi z Biuletynu Euro Info Październik 2016.